“Duizend bommen en granaten”

Op donderdag 18 november 2021 vond de GOO informatiebijeenkomst ‘Achtergebleven Ontplofbare Oorlogsresten in de Gelderse (water)bodem’ plaats. Door de coronasituatie vond de bijeenkomst niet fysiek maar online plaats. Het programma bleef onverminderd interessant! Ruim 30 geïnteresseerde deelnemers waren aanwezig. De bijeenkomst was bedoeld voor de Gelderse colleges, directeuren RO, ambtenaren openbare orde en veiligheid en de bodemadviseurs van de Gelderse gemeenten, omgevingsdiensten en waterschappen.

Aftrap door Carol van Eert, burgemeester gemeente Rheden

Na een welkomstwoord door Peter van Mullekom (trekker voor het thema ‘Bodem uitvoering en beleid’ bij het GOO) trapte Carol van Eert, burgemeester van Gemeente Rheden, de bijeenkomst af. De burgemeester benadrukte het belang van de bodem en ondergrond. Wat er onder het maaiveld gebeurt, is vaak onderbelicht. Terwijl de bodem en ondergrond een belangrijke rol vervullen bij ruimtelijke opgaven. Carol van Eert had ‘duizend bommen en granaten’ ook een passende titel voor deze informatiebijeenkomst gevonden. Want er liggen nog veel ontplofbare oorlogsresten in de bodem. Het is belangrijk dat elke gemeente hier een goed en actueel beeld bij heeft. Voor de openbare orde en veiligheid, maar ook vanuit goed werkgeverschap (voor de medewerkers) en goed opdrachtgeverschap (voor derde partijen). Bestuurlijke en ambtelijke betrokkenheid is heel belangrijk, benadrukte Carol van Eert. Het is niet voor alle gemeenten evident. Omdat een situatie met ontplofbare oorlogsresten minder vaak binnen een gemeente voorkomt of wellicht omdat het thema binnen de gemeente onbekend is. Carol van Eert pleitte dan ook voor actief beleid en sprak de hoop uit dat de deelnemers aan de informatiebijeenkomst voldoende aanknopingspunten krijgen om met het thema ‘achtergebleven ontplofbare oorlogsresten’ aan de slag te gaan.

Kenniscentrum OO, de gemeente dekkende OO-kaart (Rheden) en de Gelderse verwachtingenkaart

Kenniscentrum OO (Remco de Boer, RWS)

Allereerst kwam Remco de Boer van het kenniscentrum OO aan het woord. Het kenniscentrum OO is september 2021 gestart. Van het Ministerie van Binnenlandse Zaken kwam het verzoek om, voor een eerste periode van 4 jaar, een kenniscentrum in te richten. De aanleiding voor dit verzoek was (is) de behoefte van gemeenten om meer te weten te komen over OO. Daarbij gaat het om processen (rollen, taken, verantwoordelijkheden), risico’s en wet- en regelgeving. Een centrale plek voor het uitwisselen en delen van kennis zou helpend kunnen zijn bij het opvullen van hiaten in kennis bij gemeenten. Daarnaast vermelden meerdere wetten iets over OO en dat maakt het thema er niet toegankelijker op. Het kenniscentrum OO wil vraagbaak zijn en start een onderzoeksprogramma (om in beeld te brengen waar kennis ontbreekt en kennis beschikbaar te stellen). Het kenniscentrum zal ook een afwegingskader (welke keuzes maken met betrekking tot OO) opstellen. Remco licht toe dat het belangrijk is om, zelfs zo lang na WOII, actief met OO aan de slag te gaan. Het aantal meldingen bij de EOD voor het opruimen van oorlogsexplosieven is namelijk best hoog. Ook is er vaak gebruikt gemaakt van de Bommenregeling. In 2020 is er 24 miljoen onttrokken aan deze regeling voor het onschadelijk maken van achtergebleven ontplofbare oorlogsresten. Het kenniscentrum wil, net als de GOO werkgroep OO, ook bijdragen aan bewustwording. Het is belangrijk om als gemeente aan de voorkant na te denken over het omgaan met OO. Bijvoorbeeld bij ruimtelijke ontwikkelingen. Je wilt voorkomen dat bijvoorbeeld een bouwproject door de onverwachte vondst van OO moet worden stilgelegd. Het kenniscentrum wil samen met gemeenten verkennen en een vervolg geven aan hoe je er als gemeente goed mee kunt omgaan.

Gemeente dekkende OO kaart (gemeente Rheden)

Saskia Theuns van gemeente Rheden vertelde over de aanleiding voor het maken van een gemeente dekkende OO kaart. Dat was, in 2010, voor de aanleg van een tunnel onder het spoor in Velp. Daarbij was een onderzoek naar achtergebleven explosieven in de bodem een randvoorwaarde die door ProRail werd gesteld. Er is door de gemeente Rheden destijds besloten om niet alleen dit gebied te onderzoeken maar het gemeente-breed te trekken. Dit leverde een kostenvoordeel op. Hoewel het maken van een kaart destijds een kostbare aangelegenheid was, heeft gemeente Rheden tot op de dag van vandaag profijt van deze kaart. Voor de arbeidsveiligheid en voor de openbare orde en veiligheid. Gemeente Rheden heeft de kaart met ‘verdachte gebieden’ openbaar gemaakt, samen met de kaart met archeologische waardevolle gebieden. Iedereen kan dus van de informatie gebruik maken. Er kwam met de publicatie van de kaart overigens gelijk een metaaldetector verbod voor verdachte gebieden. De kaart van gemeente Rheden dateert van 2014 en is uitgebreid. Bij alle civiele werken wordt onderzoek verricht, zowel horizontaal als verticaal. Nieuwe informatie wordt aan de kaart toegevoegd. Voor opsporingsbedrijven en projectontwikkelaars is de kaart het uitgangspunt. Sinds het opstellen van de kaart is er nooit meer een stillegging van een gemeentelijk project door vondst van een explosief geweest. Er zijn daardoor sindsdien geen meerwerk-facturen door aannemers ingediend. De kaart verdient zichzelf terug! De kaart geeft gewoon veel duidelijkheid bij projecten. Saskia deed na haar verhaal een enthousiaste oproep aan gemeenten die nog geen kaart hebben. Smeedt het ijzer nu het vuur heet is, is haar advies. De kans om gezamenlijk een Gelderland brede OO kaart te maken ligt nu voor.

Provinciale verwachtingenkaart (Thomas Kloosterman, REASeuro)

Thomas Kloosterman vertelde over de wens van de werkgroep GOO om te komen tot een provinciale verwachtingenkaart. Een uniform format voor een kaart om OO in de gehele provincie in beeld te krijgen. De eerste stappen zijn gezet. Er zijn al drie instrumenten ontwikkeld: 

Thomas vertelde in zijn presentatie over de totstandkoming van het programma van eisen en het ‘bouwen’ van de indicatieve Gelderse verwachtingenkaart. Veel bronnen zijn hiervoor geraadpleegd, zoals die over bombardementen en militair erfgoed. Het is voor nu een indicatie. Thomas voegde daaraan toe dat het een realistisch en haalbaar doel is om een provinciale verwachtingenkaart te maken.

Flyer met indicatie aantal oorlogshandelingen per gemeente

REASeuro heeft een flyer ontwikkeld, waarin per gemeente een indicatie van het aantal oorlogshandelingen staat. Daarbij wordt opgemerkt, dat 1 oorlogshandeling bijvoorbeeld ook een dagenlang loopgravengevecht kan zijn geweest met potentieel veel oorlogsresten.

Na een dankwoord aan de sprekers werden de deelnemers ‘verplaatst’ naar twee breakoutrooms. In de eerste room namen gemeenten ‘met kaart’ deel, in de tweede room gemeenten ‘zonder kaart’.

Gesprek gemeenten met verwachtingenkaart OO
  • Er zijn kunnen binnen gemeenten meerdere kaarten zijn die vanuit verschillende ‘opdrachtgevers’ (bijvoorbeeld gemeente, RWS, ProRail) zijn gemaakt. Deze kaarten geven niet overal dezelfde verwachting aan. Ook sluiten kaarten van buurgemeenten niet op elkaar aan. Dat alles leidt tot vragen van initiatiefnemers en maakt het ingewikkeld. Er is behoefte aan uniformiteit (in opzet en legenda).
  • De adviesbureaus hebben een belangrijke rol en kunnen zorgen voor uniformiteit in verwachtingskaart OO. Wellicht kan ook het kenniscentrum OO hier een rol in nemen.
  • Er zijn vragen over de wijze van en verschillende meningen over het nut van beleidsmatige vaststelling van de OO-verwachtingen kaart. Wat is het juiste wettelijke instrument om de kaart te verankeren, nu en onder de Omgevingswet? En wat betekent beleidsmatige vaststelling en de daarbij horende publicatie van de kaart voor de kwaliteitseisen aan de informatie in de kaart? Hier kunnen we in Gelderland een gezamenlijke visie over vormen.
Gesprek gemeenten zonder verwachtingenkaart OO
  • Nut en noodzaak van het hebben van een verwachtingenkaart: er was weinig discussie over de voordelen van het hebben van een dergelijke kaart. In gemeenten waar ontwikkelingen plaatsvinden is er al snel financieel voordeel te halen, zowel voor de gemeente als opdrachtgever maar ook voor derden. Wel is het van belang met de verwachtingenkaart een beleidskaart te maken (wanneer wel en wanneer niet verder onderzoek naar OO).
  • Publicatie van de verwachtingen- of beleidskaart: hier was ook weinig discussie over. Openbaarheid en publicatie zijn voorwaarden voor gebruik van de kaart door derden.
  • Financiering van de Gelderse verwachtingenkaart: binnen de gemeente kunnen de Ruimtelijke Ontwikkelingsprojecten meebetalen (voorbeeld Rheden) en extern kunnen mogelijk waterschappen en de provincie als opdrachtgever van werken meefinancieren. Ook de nutsbedrijven zijn genoemd als optie.
  • Verankering binnen de Omgevingswet: Ontplofbare Oorlogsresten is geen onderwerp binnen de Omgevingswet. Onderkend wordt echter dat dit wel belangrijk, vooral voor buitenplanse activiteiten.

Hoe nu verder?

Vanuit het GOO zal een raming worden gemaakt van de kosten voor een Gelderland dekkende verwachtingenkaart, zo goed mogelijk gespecificeerd per gemeente. Daarnaast zullen, naast de gemeenten, de andere overheden benaderd worden voor medefinanciering.

Na de terugkoppeling van de deelsessies werd de bijeenkomst door Peter van Mullekom afgesloten. Het GOO kijkt terug op een goede, constructieve bijeenkomst. Je kunt de bijeenkomst terugkijken via deze link.

De GOO werkgroep OO gaat met alle input uit deze bijeenkomst aan de slag. Wil je ook deelnemen aan de werkgroep OO? Meld je dan aan via peter.vanmullekom@stantec.nl. Vragen kun je ook aan Peter van Mullekom stellen.